Ónáttúrulega náttúrulegi íslenski hesturinn

Þessi grein var skrifuð sem lokaverkefni í áfanganum Skapandi fræðamiðlun við Háskóla Íslands. Markmið greinarinnar var að blanda saman skapandi skrifum og fræðigreinum. Ég valdi að fjalla um erfðir og ganglag íslenska hestsins.

***

Ég sit við eldhúsborðið og borða hádegismat. Á meðan skoða ég hina ýmsu samfélagsmiðla í símanum mínum mér til skemmtunar. Við myndband af íslenskum hestum á tölti og skeiði sé ég athugasemd sem ég hef séð ótal sinnum áður: „Íslenskir hestamenn eru dýraníðingar!“ Ég finn pirringinn byrja að krauma líkt og kveikt hafi verið á katli. Hreyfingar hestsins eru víst ónáttúrulegar og íslenskir hestamenn eru böðlar sem pynta hestana til þess að framkvæma þær. Ég leyfi mér að hrista hausinn og fussa. Til að sporna gegn því að það fari að sjóða innra með mér slekk ég á símanum, geng að glugganum í stofunni og horfi yfir túnið.

Á túninu eru þrjú folöld, ekki meira en tveggja vikna gömul, sem fara um misslétta undirlagið á tölti og skeiði. Folöldin hafa ekki verið snert af mannsins hendi fyrir utan örlítið klapp og klór. Samt sem áður framkvæma þau þessar svokölluðu „ónáttúrulegu hreyfingar“ sjálf úti í náttúrunni. Ég hugsa um óþarfa ummælin á Internetinu sem draga í efa þennan mjög svo náttúrulega eiginleika íslenska hestsins. Þetta er honum eðlislægt, hugsa ég. Hestarnir sjálfir hreyfa sig svona af sjálfsdáðum – án áhrifa mannsins, án pyntinga og þvingana.

***

Þar til nýlega voru erfðir gengra hesta ekki vel þekktar, en gengir hestar eru þær hestategundir sem líkt og íslenski hesturinn geta farið á tölt og skeið. Árið 1907 lagði erfðafræðingurinn William Bateson fram þá kenningu að ganghæfni hesta til þess að tölta eða skeiða gæti verið erfðabundin.[1] Í gengum hestum má finna erfðavísinn DMRT3[2] sem er samansettur af tveimur erfðavísum: doublesex og mab-3.[3] Þessir tveir erfðavísar umbreyta umritunarþáttum[4] prótíns. Því má líkja við þegar mikilvægu hráefni í mataruppskrift er skipt út fyrir annað og útkoma réttarins verður allt önnur. Eins og þegar túnfiski er skipt út fyrir pylsur í túnfisksalati. Þessir erfðavísar hafa áhrif á kynkirtla og skipta m.a. miklu máli þegar kemur að kyni á frumskeiði fósturmyndunar. Seinni rannsóknir sýndu þó að samsetning doublesex og mab-3erfðavísanna, þá DMRT3-erfðavísirinn, hefði frekar áhrif á líkamsvefi en kynkirtla líkt og doublesex og mab-3 gera. Það benti til þess að DMRT3 erfðavísirinn hefði víðtækari áhrif á líkamann í heild.[5]

Það var ekki fyrr en árið 2012 sem erfðir gengra hesta voru skoðaðar ítarlega og leitað var svara við spurningunni af hverju þeir væru gengir. Fyrrum hugleiðingar um að DMRT3-erfðavísirinn gæti haft víðtækari áhrif á líkamann voru ofarlega í huga ýmissa vísindamanna. Rannsókn á músum sýndi að DMRT3-erfðavísirinn hefði áhrif á taugafrumur. Erfðavísirinn hefur hamlandi áhrif á millitaugungar[6] þannig að samhliða og andstæðir taugasímar[7] eru í beinu sambandi við taugamótun hreyfitaugunga[8] í mænunni.[9] Líkt og apar þróuðust í menn og fóru að ganga á tveimur fótum í stað fjögurra, þá þróuðust hreyfitaugungar hestsins þannig að hann gat gengið á öðruvísi hátt en almennt var þekkt.

Við frekari skoðun á hestinum, í sömu rannsókn sem var gerð á músum, kom í ljós að sambandið á milli hamlandi áhrifa millitaugungar og taugamótunar hreyfitaugunga gerði hestinum kleift að samræma hreyfingar útlima sinna, þ.e.a.s. fæturna og fótaröðun þeirra á gangi. Hestarnir sem höfðu DMRT3-erfðavísinn voru þar af leiðandi með öðruvísi ganglag en þeir sem höfðu hann ekki. Þeir gátu farið um á öðrum gangtegundum, tölti og skeiði, auk grunngangtegundanna fets, brokks og stökks, en það sem einkennir tölt og skeið eru samræmdar hreyfingar fóta, bæði samhliða og andstæðra.[10]

***

Ég geng um troðfulla brekkuna í Víðidal í Reykjavík. Landsmót hestamanna stendur yfir og úrslitin í A-flokki eru um það bil að hefjast. Mér finnst keppnisgreinin skemmtileg vegna þess að báðar gangtegundirnar, tölt og skeið, eru sýndar. Hér er íslenski hesturinn og hans einstöku ganghæfileikar sýndur í allri sinni dýrð. Ég hugsa með mér hversu heppin við Íslendingar erum að eiga þennan fjársjóð, hestinn okkar, sem býr yfir gríðarlegum fjölbreytileika. Hann býr yfir ólíkum gangtegundum, mörgum litaafbrigðum og góðu geðslagi sem gerir það að verkum að hann hentar breiðum hópi knapa. Að horfa á hestana er eins og að horfa á fallegt sólarlag. Útgeislun þeirra og fegurð sendir dópamínskot í gegnum heilann sem ég fæ seint nóg af.

Í úrslitum eru átta bestu hestar landsins í keppnisgreininni. Ég býst við flugeldasýningu: fiðring í magann, gæsahúð um líkamann og spennu sem mun heltaka hverja frumu. Töltsýningin hefst og hestarnir eru glæsilegir. Þessi fjórtakta gangtegund heillar mannfjöldann. Knaparnir eru kyrrir í hnakknum vegna þess að sitja tölt er eins og að liggja í góðum sófa, mjúkt og þægilegt. Ég heyri í erlendu pari við hliðina á mér dást að ganginum. Þeim datt ekki í hug að til væri hröð gangtegund þar sem knapinn væri ekki sískoppandi upp og niður í hnakknum. Forvitni þeirra á Íslandi og á íslenska hestinum dró þau á Landsmót hestamanna. Ég efast um að þau sjái eftir þessari upplifun. Ég tek undir með áhorfendum og klappa fyrir sýningunni. Gæsahúðin er mætt og skríður upp eftir líkamanum.

***

DMRT3-erfðavísirinn getur haft tvær samsætur, C[11] og A,[12] sem upphaflega voru uppgötvaðar við rannsóknir á íslenskum hestum. Geta hestar því borið þrjár mögulegar arfgerðir: CC, CA og AA. Samsætan A gerir það að verkum að það verður svokallað ótímabært stöðvunarkódon[13] sem minnkar/dregur úr prótíni sem finnst í DMRT3-erfðavísinum. Það er merki um að tíðni A-samsætunnar sé meiri en C. Há tíðni A-stöðvunarkódunarinnar er kölluð „gangvörður“ vegna þeirra áhrifa sem hún hefur á fótaröðun í hreyfieðli hestsins, sérstaklega ef um er að ræða AA-arfgerð. A-samsætan er þar af leiðandi aðalástæða þess að hestar geta töltað og skeiðað.[14] Hún verndar og heldur utan um ganglagið líkt og riddari ver kóngsríki. Það fer eftir tíðni samsætana hvaða arfgerð hross hafa en langflestir íslenskir hestar hafa annaðhvort CA eða AA. Þessar arfgerðir eru nánast eins og eineggja tvíburar fyrir utan einn þátt – skeiðgetu. Hestar með AA-arfgerð búa yfir töluvert meiri skeiðgetu en CA-hestar, sem gjarnan búa ekki yfir henni.

Gjarnan er hægt að sjá hvaða arfgerð íslenskir hestar hafa frá fæðingu út frá því hvernig þeir hreyfa sig. Oft kemur sér vel að geta séð fyrir hvernig tamning og þjálfun fyrir tölt og skeið mun hugsanlega verða í framtíðinni. Þegar hestarnir hreyfðu sig sjálfir, algjörlega án áhrifa mannsins, þá völdu CA-hestarnir aðallega brokk á meðan AA-hestarnir völdu tölt og skeið. AA-hestarnir verða því töluvert opnari fyrir því þegar knapi mun biðja þá um hreyfinguna við tamningu og þjálfun frekar en CA-hestar. Samt sem áður getur tölt verið mjög opið hjá CA-hestum þó þeir hafi frekar vanið sig á að brokka heldur en tölta.[15]

***

Skeiðsýningin er síðasti hluti A-flokks keppnisgreinarinnar. Knaparnir safnast saman á öðrum enda brautarinnar og undirbúa sig undir flugtak. Spennan magnast innra með mér. Hestarnir renna á skeið eftir brautinni, einn í einu. Þetta er tvítakta gangtegund þar sem hesturinn bókstaflega tekst á loft. Þeir spyrna sér af krafti þannig að á tímapunkti snerta engir fætur jörðina. Samt sem áður lyftist knapinn ekki upp úr hnakknum í samræmi við flugtak hestsins. Hesturinn hreyfist frá einni hlið til annarrar, samhliða hreyfing sem líkist hreyfingum hjóla eimreiðanna sem notaðar voru í gamla daga. Gæsahúðin breiðist sífellt meira út um líkama minn. Hæfileikar íslenska hestsins skína skært eins og stórbrotin flugeldasýning á dimmum himni. Fagnaðarlætin eru mikil. Blísturshljóð frá manni með kúrekahatt sem situr við hliðina á mér sker í eyrun. Ég brosi við sameiginlegri hrifningu okkar áhorfenda af hestinum. Flugeldasýningin hefur náð hámarki.

Ég fagna með öðrum áhorfendum þegar sigurvegarinn er krýndur. Keppnin var gríðarlega jöfn. Hefð er fyrir því að farin sé ein umferð eftir skeiðbrautinni með verðlaun í hendi. Hestarnir skeiða eftir brautinni í sætaröð og þeim er öllum fagnað. Sigurvegarinn, með gríðarstóran, glansandi bikar í hendi, kemur síðastur. Knapinn sleppir taumunum og rýfur þar með allt samband sitt við hestinn. Hann lyftir bikarnum á loft og fagnar með áhorfendum. Hesturinn skeiðar sjálfur af sama krafti og áður, án skipana eða pressu frá knapanum. Engar pyntingar eða þvinganir, einungis íslenski hesturinn í allri sinni dýrð, ónáttúrlega náttúrulegur, að gera það sem er honum eðlislægt.

Eftirmáli

Textinn er byggður upp sem útskýrandi frásögn þar sem skipst er á senum og fræðum. Stjörnur (***) eru notaðar til að afmarka hvenær skipt er á milli. Við vinnslu á textanum er notast við rannsóknir á íslenska hestinum og ganglagi hans sem heimildir. Rannsóknirnar hafa verið gefnar út af virtum vísindatímaritum og voru vel unnar. Í fræðilega hluta textans gef ég mér örlítið skáldlegt leyfi til þess að einfalda lesanda að skilja fræðilegar upplýsingar með myndmáli. Vísanir í heimildir eru hafðar í neðanmálsgreinum. Sömuleiðis eru ensk heiti fyrir fræðileg hugtök höfð í neðanmálsgreinum. Í heimildaskrá er notast við APA-heimildakerfið.

Senurnar í textanum eru byggðar á persónulegri upplifun þar sem ég er uppalin með og í kringum hesta. Hestamennska er mitt aðaláhugamál og ég hef unnið við tamningar og þjálfun í mörg ár. Ég notast mikið við lýsingar og myndmál til að endurspegla það sem ég upplifði og ég vona að það geri lesanda kleift að upplifa augnablikin með mér. Sömuleiðis notast ég við myndmál til þess að útskýra hreyfingar hestsins á gangtegundunum almennari máta.

Höfundur er Birna Filippía Steinarsdóttir, BA-nemi í almennri bókmenntafræði við Háskóla Íslands. bfs10@hi.is

Birna Filippía Steinarsdóttir

Heimildaskrá

Andersson, L. S., Larhammar, M., Memic, F., Wootz, H., Schwochow, D., Rubin, C., Patra, K.,

Arnason, T., Wellbring, L., Hjälm, G., Imsland, F., Petersen, J. L, McCue, M. E., Mickelson, J. R., Cothran, G., Ahituv, N., Roepstorff, L., Mikko, S., Vallstedt, A., … Kullander, K. (2012). Mutations in DMRT3 Affect Locomotion in Horses and Spinal Circuit Function in Mice. Nature, 488(7413), 642-646. doi:10.1038/nature11399

Hong, C., Park, B. og Saint-Jeannet, J. (2007). The function of Dmrt genes in vertebrate

development: It is not just about sex. Developmental Biology, 310(1), 1-9. doi:10.1016/j.ydbio.2007.07.035

Jäderkvist, K., Holm, N., Imsland, F., Árnason, T., Andersson, L., Andersson, L. og Lindgren,

39. (2014). The importance of the DMRT3 ´Gait keeper‘ mutation on riding traits and gaits in Standardbred and Icelandic horses. Livestock Science, 176, 33-39. http://dx.doi.org/10.1016/j.livsci.2015.03.025

Promerová, M., Andersson, L. S., Juras, R., Penedo, M. C. T., Reissmann, M., Tozaki, T.,

Bellonne, R., Dunner, S., Horín, P., Imsland, F., Imsland, P., Mikko, S., Modrý, D., Roed, K. H., Schwochow, D., Vega-Pla, J. L., Mehrabani-Yeganeh, H., Yousefi-Mashouf, N. Cothran, E. G., … Andersson, L. (2014). Worldwide frequency distribution of the  ´Gait keeper‘ mutation in the DMRT3 gene. Stichting International Foundation for Animal Genetics, 45, 274-282. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/pdf/10.1111/age.12120

[1] Bateson, 1907, vitnað til í Promerová o.fl., 2014:275.

[2] Heiti á ensku: double-sex and mab-3-related transcription factor 3.

[3] Raymond o.fl., 1998, vitnað til í Promerová o.fl., 2014:275.

[4] Heiti á ensku: transcription factor.

[5] Hong o.fl., 2007:1.

[6] Heiti á ensku: interneurons.

[7] Heiti á ensku: axon.

[8] Heiti á ensku: motor neurons.

[9] Andersson o.fl., 2012.

[10] Andersson o.fl., 2012.

[11] Heiti á ensku: cytosine.

[12] Heiti á ensku: adenine.

[13] Heiti á ensku: premature stop codon.

[14] Andersson o.fl., 2012.

[15] Jäderkvist o.fl., 2014.