Íslenskir hestar og vetrarveður

Hestar eru því það búfé hér á landi, sem kemst hvað næst því að fá að lifa í sam­ræmi við það mark­mið íslenskra laga um vel­ferð dýra að þau fái tjáð sitt eðli­lega atferli eins og frekast er unn­t.

Þetta getum við veitt hest­unum m.a. vegna þess að við getum haldið þá úti við árið um kring og leyft þeim að njóta frjáls­ræðis í hjörðum innan sinnar teg­undar þar sem þeir taka þroska í sam­neyti við hvorn annan og þroska sér­stakt sjálf­stæði sitt og hæfn­i.

Íslenski hest­ur­inn hefur það mjög gott úti að upp­fylltum nokkrum grunn­kröfum um atlæti og aðstæður en það verður líka alveg sér­stak­lega að gera grein­ar­mun á hrossum sem eru í brúkun og þeim sem eru ekki í brúk­un.

Upp­runi og sér­staða íslenska hests­ins

For­faðir hests­ins þró­að­ist í átt að núver­andi mynd þegar grassteppur komu fram og hann varð far­sæll gras­bít­ur. Hann er flótta­dýr og félags­dýr sem skýrir rým­is- og hreyfi­þörf hans og félags­greind. Núver­andi teg­und (equus) kom fram fyrir 4-4,5 m. ára. Hest­ur­inn var lík­lega tam­inn fyrir 5-6 þús­und árum síðan og talið er að allir tamdir hestar séu komnir af minnst fjórum ólíkum villtum stofnum sem lögðu hver til sína eig­in­leika. Íslenski hest­ur­inn sem er nor­rænn, er tal­inn hafa næstan upp­runa­skyld­leika við hjaltlands­hest­inn og norska norð­lands­hest­inn, sem eiga for­föður í mongólska hest­in­um. Mongólski hest­ur­inn hefur verið í Mongólíu í a.m.k. 3 þús­und ár. Annar náskyldur er yakut­ian hest­ur­inn sem hefur þró­ast af sama mongólska stofni og kom þaðan til Síberíu á 14. öld.

Þetta eru sann­kall­aðir vetr­ar­hestar, en kuld­inn í Síberíu getur farið niður í allt að -70° þar sem hest­arnir lifa úti við, líkt og sá mongólski og sá íslenski gera. Í Mongólíu getur frost farið niður fyrir mínus 40° á vetrum og upp fyrir 40° að sumri svo hrossin hafa þurft að aðlag­ast miklum veð­ur­fars­legum öfg­um. Það hafa þau gert mjög vel.

Íslenski hest­ur­inn er kom­inn af þessum hestum og tal­inn skyldastur mongólska stofn­inum af þeim kynjum sem eru til í dag. Það skýrir hvað hann ræður vel við aðstæður og veð­ur­far hér á landi. Íslenska kynið er eitt hrein­rækt­að­asta hrossa­kyn í heimi, en það hefur ekki bland­ast öðrum kynjum í yfir þús­und ár og einnig haft þann tíma til að aðlag­ast hér. Stofn­inn er stór og hraust­ur.

Vel fóðr­aður og heil­brigður úti­gangur

Ef hestar á úti­gangi eru heil­brigðir og í góðum holdum að hausti þá eru þeir vel undir vet­ur­inn bún­ir. Hest­arnir þurfa nægi­legt fóður og rými og að geta valið sér (nátt­úr­legt eða mann­gert) skjól ef þeir það vilja. Þeir nota skjólin síður í stór­hríðum á vetrum enda vilja þeir ekki láta fenna að sér, og standa þá jafn­vel fremur hátt og láta snjó­inn fjúka fram hjá sér. Þeir nýta skjólin fremur í umhleyp­ingum þegar þeir eru í feld­skiptum á hausti eða vori. Með úti­gangi er átt við stóð­hross, þ.e. tryppi í upp­vexti, hryssur með fyli, fol­alds­hryssur og annan úti­gang sem ekki er í brúk­un, til dæmis eldri hesta sem njóta hvíldar áður en þeir eru felldir eða hross sem eru í hvíld frá brúkun af öðrum ástæð­u­m.

Hestar mynda mik­inn innri hita við melt­ingu á fóðri. Fitu­lag og feldur ein­angra hit­ann mjög vel. Hárafar íslenska hests­ins ein­kenn­ist líkt og þess mongólska af þykkum hlýjum feld á vetrum, en snöggum á sumr­in. Hárafar hest­anna okkar er almennt þétt og fitu­smurt og ystu hár í vetr­ar­ham eru síð vind­hár sem leiða vætu frá ein­angr­andi innra lag­inu. Fóður og lík­am­legt ástand ráða miklu um hárafar og hor­aður hestur verður þurr á húð og hár og þá er meiri hætta á lús og hold­hnjúskum sem rjúfa ein­angrun felds­ins. Áríð­andi er því að hestar fari ekki grannir inn í vet­ur­inn á úti­gangi.

Reið­hestar hafa aðrar þarfir vegna brúk­unar

Reið­hestar verða aftur á móti að vera inni því þeir þurfa bæði að vera mun létt­ari á holdum en úti­gang­ur­inn og einnig vegna þess að þeir eru svit­aðir í reið, sem rýrir ein­angr­un­ar­gildi felds þeirra. Þeir kólna jafn­framt eftir brúkun sem er þeim skeinu­hætt úti við. Um reið­hesta í reið­hests­holdum gilda því allt önnur lög­mál en um úti­gang­inn og verður að gera grein­ar­mun á þörfum þeirra fyrir hús­vist.

Þetta virð­ist ekki liggja nógu skýrt fyr­ir, þessi grund­vall­ar­munur á úti­gangi og reið­hestum og lýsir það miklu van­mati á getu hest­anna og aðlög­un­ar­hæfni. Bæði gildir að reið­hestum líður vel inni við eðli­legar aðstæður og að úti­gangi líður vel úti við eðli­legar aðstæð­ur.

Hest­ur­inn okkar er almennt sterk­byggð­ur, mjög þol­inn og þol­góð­ur, rat­vís og sjálf­bjarga. Ef við myndum þurrka út alla manna­byggð (og allar girð­ing­ar) á Íslandi en hest­ur­inn yrði hér eftir og fengi að ganga hér villtur er lít­ill vafi á því að hann myndi bjarga sér vel hér í stórum hjörð­um. Að sama skapi er alveg víst að stór skörð yrðu höggvin í hjarð­irnar inn á milli vegna nátt­úru­ham­fara á borð við eld­gos, ofsa­veð­ur, snjó­flóð eða vegna mjög langvar­andi jarð­banna, svo eitt­hvað sé nefn­t.

Ham­fara­veður og aðrar nátt­úru­ham­farir

Ham­fara­veður eru allt annað en venju­leg veð­ur. Þegar það koma furðu­veður eins og gerð­ist hér fyrir norðan í des­em­ber þá getur orðið hrossa­fell­ir, það er hinn harði veru­leiki. Þetta er sem betur fer sjald­gæft, en er hið óhjá­kvæmi­lega gjald sem við greiðum fyrir að leyfa hest­unum að njóta eðlis síns og frjáls­ræð­is. Auð­vitað reynir fólk allt sem það getur til að koma í veg fyrir felli, en stundum verða aðstæður yfir­þyrm­andi og óvið­ráð­an­legr­ar. Auð­vitað þarf líka alltaf að hafa vak­andi auga með vel­ferð hrossa eins og ann­arra dýra. Það er allt í lagi að tala um þetta.

En það er hins­vegar að mínu mati engin vel­ferð fólgin í því að þvinga stóð­hross inn í hús í tíma og ótíma í var­úð­ar­skyni yfir vet­ur­inn og í sumu til­liti er það jafn­vel þvert gegn vel­ferð hest­anna.

Það er jafn­framt mjög erfitt að meta aðstæður á Íslandi svo vel að aldrei bregði út af bestu lausn­um. Þetta er veru­leiki okkar hér. Sama á við um dýr­in, bæði þau villtu og tömdu, þau geta orðið undir vegna aðstæðna á Íslandi alveg eins og við. Því miður er það land­lægur og nán­ast kerf­is­bund­inn mis­skiln­ingur hér að hest­unum okkar sé svo kalt úti. Já, okkur sjálfum væri sann­ar­lega kalt en hest­unum er það hins­vegar ekki.

Ég vona að með tíð og tíma átti almenn­ingur sig betur á því hvað þessi hánor­rænu dýr hafa það almennt gott hér og hversu nærri þau eru eðli sínu í frjáls­ræði hjarð­ar­inn­ar, við atlæti úti við. Ég vil votta öllum þeim sem misstu hesta í ham­fara­veðr­inu hlut­tekn­ingu mína. Jafn­framt hvet ég alla þá sem telja að til­tek­unum hrossum hafi ekki verið sinnt nægi­lega vel við þessar aðstæður til að til­kynna það án tafar til Mat­væla­stofn­unar og óska eftir úttekt á aðstæðum þeirra og við­eig­andi aðhald­i.

Einnig til að láta sig áfram almennt varða þá hesta sem ekki er gefið nægi­lega vel eða veittar nægi­lega góðar aðstæð­ur. Þess verður alltaf þörf að veita aðhald. Að því sögðu, þá bið ég fólk að draga línu. Við  verðum að skilja mun­inn á afleið­ingum nátt­úru­ham­fara og á afleið­ingum skeyt­ing­ar­leysis eða van­rækslu. Það sem þetta snýst í grunn­inn er hvort við viljum leyfa hest­unum að njóta vafans, njóta síns eðlis við úti­vist, eða ekki.

Leyfum hestum að njóta eðlis síns við góðan kost

Und­ir­rituð hefur umgeng­ist  íslenska hesta hér í 45 ár og haldið þá óslitið í 40 ár og þessi pist­ill er rit­aður sem hug­leið­ing hesta­konu til ykkar hinna, von­andi til að upp­lýsa ein­hverja og til að vinda ofan umræðu sem hefur ein­kennst af mis­skil­in­ingi að miklum hluta. Ég hvet þá sem hafa áhuga á vel­ferð hrossa til að kynna sér líf­fræði þeirra og hæfni og bið fólk að byggja mat sitt á upp­lýstri þekk­ingu en ekki skoð­unum eða sögu­sögn­um.

Mér þykir sjálfri mjög vænt um þessa hesta og myndi ekki undir neinum kring­um­stæðum tala gegn vel­ferð þeirra. Ég ein­fald­lega veit að hrossum líður best úti við ef þau eru ekki í brúkun og að þau ráða mjög vel við úti­vist­ina ef kost­ur­inn er góð­ur. Í umræðum hefur verið vísað í aðstæður eins og þær voru hér áður fyrr. Það er alveg af sem áður var þegar horaðir og þreyttir vinnu­hestar voru í neyð settir út ,,á guð og gadd­inn“ á haustin eins og gert var hér í gamla daga, þar sem þeir sultu og kólu til bana við ömur­legar aðstæð­ur. Svo­kall­aðir hor­kóng­ar, menn sem gjarnan söfn­uðu stórum stóðum og áttu hvorki hey né land fyrir stóðin eru horfnir í dag. Aðhald sam­fé­lags­ins gagn­vart eft­ir­liti með hestum er mikið meira en það var og reyndar meira en gagn­vart nokkrum öðrum dýrum hér á land­i.

Þessir vondu tímar eru því liðnir sem við­mið enda eru afföll í hesta­stofn­inum mjög lítil í nútím­anum við venju­legar íslenskar aðstæður og sóma­sam­legt atlæti. Reyndar eru afföll minnst hjá hrossum, ef miðað er við allar aðrar búfjár­teg­undir sem haldnar eru hér á landi.

Von­andi er þetta síð­ast­nefnda eitt og sér umhugs­un­ar­efni.

Höf­undur er  Hallgerður Hauksdóttir, hesta­kona í Hafn­ar­firði.

Greinin birtist fyrst á heimasíðu Kjarnans